द फोकस एक्सप्लेनर : नेमकी कशी होते उपराष्ट्रपतींची निवडणूक, काय असते प्रक्रिया, कशी होते मतमोजणी? वाचा सविस्तर…

By, Pravin Pawar - August 6, 2022 08:00:38

0

18 जुलै रोजी देशात राष्ट्रपतिपदाच्या निवडणुका पार पडल्या. 21 जुलै रोजी निकाल लागून भाजपच्या द्रौपदी मुर्मू या पहिल्या आदिवासी महिला राष्ट्रपतिपदी निवडून गेल्या. आज उपराष्ट्रपतिपदाची निवडणूक होत आहे. विद्यमान उपराष्ट्रपती व्यंकय्या नायडू यांचा कार्यकाळ 11 ऑगस्ट रोजी संपत आहे.The Focus Explainer How exactly is the election of the Vice President, what is the process, how are the votes counted? Read more…

अशा परिस्थितीत आजच्या द फोकस एक्सप्लेनरमध्ये जाणून घेऊया की, उपराष्ट्रपतींची निवड कशी होते? राष्ट्रपती निवडीपेक्षा हे किती वेगळे आहे? विजय आणि पराजय कसा ठरतो? उपराष्ट्रपतींची निवडणूक कोण लढवू शकतो?

राष्ट्रपती निवडणुकीत क्रॉस व्होटिंग : द्रौपद्री मुर्मूंच्या विजयातील फरक वाढणार, संसदेत ९९.१८% मतदान

उपराष्ट्रपतीची निवडणूक राष्ट्रपती निवडणुकीपेक्षा किती वेगळी असते?

संसदेच्या दोन्ही सभागृहांचे सदस्य मत देतात

संसदेच्या दोन्ही सभागृहांच्या सदस्यांचा समावेश असलेल्या इलेक्टोरल कॉलेजद्वारे आनुपातिक प्रतिनिधित्व प्रणालीद्वारे उपराष्ट्रपतीची निवड केली जाते. संसदेच्या दोन्ही सभागृहांचे सदस्य यात सहभागी होतात. प्रत्येक सदस्याला एकच मत देता येईल. राष्ट्रपतिपदाच्या निवडणुकीत निवडून आलेल्या खासदारांसोबत आमदारही मतदान करतात, मात्र उपराष्ट्रपतिपदाच्या निवडणुकीत लोकसभा आणि राज्यसभेच्या खासदारांनाच मतदान करता येते.

नामनिर्देशित खासदारही मतदान करू शकतात

नामनिर्देशित खासदार राष्ट्रपती निवडणुकीत मतदान करू शकत नाहीत, परंतु उपराष्ट्रपतिपदाच्या निवडणुकीत तसे नाही. असे सदस्य उपराष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीतही मतदान करू शकतात. अशाप्रकारे, दोन्ही सभागृहातील 790 मतदार उपराष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत भाग घेतात. यामध्ये राज्यसभेचे 233 निर्वाचित सदस्य आणि 12 नामनिर्देशित सदस्यांव्यतिरिक्त लोकसभेचे 543 निर्वाचित सदस्य आणि दोन नामनिर्देशित सदस्य मतदान करतात. अशा प्रकारे त्यांची एकूण संख्या 790 होईल.

उपाध्यक्षपदाची निवडणूक कोण लढवू शकतो?

1. भारताचे नागरिक.
2. वयाची 35 वर्षे पूर्ण केलेली असावी.
3. राज्यसभेवर निवडून येण्यासाठी त्यांनी पात्रता पूर्ण केली पाहिजे.
4. ती व्यक्ती राज्य किंवा केंद्रशासित प्रदेशातील संसदीय मतदारसंघाची मतदार असावी.
5. भारत सरकारच्या अंतर्गत किंवा कोणत्याही राज्य सरकारच्या अंतर्गत किंवा कोणत्याही अधीनस्थ स्थानिक प्राधिकरणाच्या अंतर्गत लाभाचे कोणतेही पद धारण करणारी कोणतीही व्यक्ती पात्र असणार नाही.
6. उमेदवार संसदेच्या कोणत्याही सभागृहाचा किंवा राज्याच्या विधानमंडळाच्या कोणत्याही सभागृहाचा सदस्य नसावा. जर ते कोणत्याही सभागृहाचे सदस्य असतील तर त्यांना उपराष्ट्रपतिपदी निवडून आल्यानंतर त्यांचे सदस्यत्व सोडावे लागेल.

उमेदवारी कधी स्वीकारली जाते?

निवडणुकीसाठी उभे राहण्यासाठी, एखाद्या व्यक्तीला किमान 20 संसद सदस्यांना प्रस्तावक म्हणून आणि किमान 20 संसद सदस्यांना समर्थक म्हणून नामनिर्देशित केलेले असावे.
उपराष्ट्रपतिपदाचा उमेदवार होण्यासाठी 15,000 रुपयांची अनामत रक्कम आवश्यक आहे.
नामनिर्देशन केल्यानंतर निवडणूक अधिकारी नामनिर्देशनपत्रांची छाननी करतात आणि पात्र उमेदवारांची नावे मतपत्रिकेत समाविष्ट केली जातात.

मतदान कसे होते?

उपराष्ट्रपतिपदाची निवडणूक प्रमाणानुसार प्रातिनिधिक पद्धतीने घेतली जाते. यामध्ये मतदान एका विशिष्ट पद्धतीने केले जाते, ज्याला सिंगल ट्रान्सफरेबल व्होट सिस्टम म्हणतात. सोप्या शब्दात समजून घ्यायचे झाले तर यामध्ये मतदाराला एकच मत द्यायचे असते, पण त्याला त्याच्या पसंतीच्या आधारावर प्राधान्यक्रम ठरवावा लागतो. उदाहरणार्थ, बॅलेट पेपरवर उपस्थित उमेदवारांमध्ये तो त्याची पहिली पसंती एक, दुसरी पसंती दोन आणि असेच इतर उमेदवारांसमोर त्याचा प्राधान्य क्रमांक म्हणून लिहितो.

मतमोजणीचा आधार काय?

प्रथम प्राधान्याने सर्व उमेदवारांना किती मते मिळाली हे पाहिले जाते. नंतर सर्वांना मिळालेली प्रथम प्राधान्य मते जोडली जातात. एकूण संख्येला 2ने भागले जाते आणि भागाला एक जोडला जातो. आता पहिल्या क्रमांकाला मिळालेला कोटा म्हणजे उमेदवाराला मतमोजणीत राहणे आवश्यक आहे.

जर पहिल्या गणनेत उमेदवाराने विजयासाठी आवश्यक असलेल्या कोट्यापेक्षा बरोबरी किंवा जास्त मते मिळवली तर तो विजयी घोषित केला जातो. हे शक्य नसल्यास, प्रक्रिया पुढे नेली जाते. प्रथम, पहिल्या गणात सर्वात कमी मते मिळविणारा उमेदवार शर्यतीतून बाद होतो.

मात्र त्याला प्रथम प्राधान्य, कोणाला दुसरे प्राधान्य दिले जाते, हे मतांमध्ये दिसून येत आहे. ही दुसऱ्या प्राधान्याची मते नंतर इतर उमेदवारांच्या खात्यात हस्तांतरित केली जातात. ही मते एकत्रित केल्यास, उमेदवाराची मते कोटा संख्येएवढी किंवा त्याहून अधिक असल्यास, त्या उमेदवाराला विजयी घोषित केले जाते.

दुसऱ्या फेरीअखेरही उमेदवार निवडला गेला नाही, तर प्रक्रिया सुरू राहते. सर्वात कमी मतांचा उमेदवार बाद होतो. त्यांना प्रथम प्राधान्य देण्यात आलेल्या मतपत्रिका आणि दुसऱ्या मतमोजणीच्या वेळी त्यांना मिळालेल्या मतपत्रिकांची फेरतपासणी करण्यात आली असून त्यापैकी कोणाला पुढील प्राधान्य दिले जाते हे पाहिले जाते.

मग ते प्राधान्य संबंधित उमेदवारांना हस्तांतरित केले जाते. ही प्रक्रिया सुरू राहते आणि जोपर्यंत कोणत्याही एका उमेदवाराला मिळालेल्या मतांची संख्या कोट्याइतकी होत नाही तोपर्यंत सर्वात कमी मते मिळालेल्या उमेदवारांना वगळण्यात येईल.

उपराष्ट्रपतींच्या जबाबदाऱ्या काय आहेत?

उपराष्ट्रपतींच्या घटनात्मक जबाबदाऱ्या खूप मर्यादित असल्या तरी राज्यसभेचे अध्यक्ष म्हणून ही भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरते. याशिवाय अध्यक्षपद काही कारणास्तव रिक्त झाल्यावर त्यांची जबाबदारी अधिक महत्त्वाची ठरते. अशा परिस्थितीत अध्यक्षपदाची जबाबदारीही उपाध्यक्षांना पार पाडावी लागते कारण अध्यक्षपद रिक्त ठेवता येत नाही. देशाच्या प्रोटोकॉलनुसार राष्ट्रपतीही सर्वोच्च स्थानी असतात. नंतर उपराष्ट्रपती आणि नंतर पंतप्रधान.