SiSTERS AND BROTHERS OF AMERICA 9/11 : धर्म संमेलन शिकागो : स्वामी विवेकानंदांचे विश्वप्रसिद्ध व्याख्यान ; भारतीय धर्म -संस्कृतीचा शंखनाद-पश्चिमेच्या वैदिक ज्ञानाची ‘दिग्विजय यात्रा’

By, Vishal Joshi - September 11, 2021 11:30:27

0

स्वामी विवेकानंदांनी शिकागो शहरात भरलेल्या जागतिक धर्म परिषदेच्या मंचावरून भारतीय धर्म आणि संस्कृतीचा असा शंखनाद केला की संपूर्ण विश्व मंत्रमुग्ध झाले.

प्रेक्षकांमध्ये जर्मन भाषातज्ज्ञ आणि फ्रेडरिक मॅक्समुलर आणि अल्बर्ट आइन्स्टाईन सारखे शास्त्रज्ञ होते.

शिकागोमध्ये स्वामी विवेकानंदांचे विचार ऐकून पाश्चिमात्य विद्वानांची भारताकडे पाहण्याची दृष्टी बदलली.

माधवी अग्रवाल

औरंगाबाद : ११ सप्टेंबर १८९३ चा दिवस समकालीन जागतिक इतिहासात मैलाचा दगड ठरला. याच दिवशी स्वामी विवेकानंदांनी शिकागो शहरात आयोजित जागतिक धर्म परिषदेच्या मंचावरून भारतीय धर्म आणि संस्कृतीचा असा शंखनाद केला की संपूर्ण विश्व भारतीय संस्कृतिने सम्मोहित झाले… SiSTERS AND BROTHERS OF AMERICA 9/11: Dharma Sammelan Chicago: Swami Vivekananda’s world famous lecture; ‘Digvijaya Yatra’ of Vedic knowledge of the West

विवेकानंदांनी आपल्या भाषणाची सुरुवात प्रिय बंधू आणि भगिनींनो अशा शब्दांत केली. यानंतर ते म्हणाले, ‘तुम्ही उबदार आणि प्रेमळ स्वागत केल्याने माझे हृदय अपार आनंदाने भरले आहे. जगातील सर्वात जुन्या संत परंपरेच्या वतीने मी तुम्हा सर्वांचे आभार मानतो. सर्व धर्मांची जननी भारत मातेच्या वतीने मी तुमचे आभार मानतो.

रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषाम्। नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव।।

जसे नद्या वेगवेगळ्या स्त्रोतांपासून उगम पावतात आणि शेवटी समुद्रात भेटतात. त्याचप्रमाणे माणूस आपल्या इच्छेनुसार वेगवेगळे मार्ग निवडतो.

ते म्हणाले, “बराच काळ धर्मांधता, सांप्रदायिकता, सिद्धांत इत्यादी पृथ्वीला आपल्या तावडीत धरून आहेत. या सर्वांनी पृथ्वी हिंसेने भरली आहे. कधीकधी पृथ्वी रक्ताने लाल होते. याशिवाय अनेक सभ्यता नष्ट झाल्या आहेत आणि अनेक देश नष्ट झाले आहेत.

त्या धर्म परिषदेत स्वामी विवेकानंदांची एकूण सहा भाषणे होती आणि जगभरातून जमलेले प्रतिनिधी मंत्रमुग्ध होऊन ऐकत राहिले. राष्ट्रीय अभिमानाच्या या पर्वाला १२८ वर्षे पूर्ण .

स्वामीजींचे विचार ऐकून, पाश्चिमात्य विद्वानांची भारताकडे पाहण्याची दृष्टी बदलली, भारताला ते जादूटोणा आणि सर्पमित्रांची भूमी मानत होते, ती भारतभूमि तर ज्ञान-विज्ञान, तत्त्वज्ञान आणि साहित्याचा अखंड प्रवाह आहे.

स्वामी विवेकानंदांचा असा विश्वास होता की, ‘संपूर्ण विश्व हे भारत मातेचे ऋणी आहे. जर आपण जगातील सर्व राष्ट्रांचा तुलनात्मक अभ्यास केला तर आपल्याला असे आढळेल की जगात असा कोणतीही वंश नाही, ज्यांचे जग इतके आभारी आहे, जितके ते आपल्या सज्जन हिंदू पूर्वजांचे आहे. स्वामी विवेकानंदांचा पाश्चिमात्य जगावर असा प्रभाव पडला की त्यांना हिंदू धर्माच्या विविध पैलूंवर व्याख्यानासाठी ठिकठिकाणी आमंत्रित करण्यात आले.

मॅक्समुलरने देखील स्वामीजींना जेवणासाठी आमंत्रित केले. ही तारीख होती १८ मे १८९६. त्यांनी मॅक्समुलरशी तासन् तास चर्चा केली. मॅक्समुलरला भेटून स्वामीजीही भारावून गेले. या सभेच्या त्यांच्या आठवणींमध्ये त्यांनी लिहिले की जणू ते प्राचीन भारतातील एका महान ॠषीसमोर बसले होते. त्यांना वाटले की ॠषी वसिष्ठ आणि अरुंधती जीवनात मग्न आहेत. विवेकानंद आणि मॅक्समुलर यांची ही बैठक केवळ दोन व्यक्तींची बैठक नव्हती. हा मिलाप म्हणजे पूर्वग्रहांचा पराभव होता, जे रुडयार्ड किपलिंगच्या दृष्टीने कधीच शक्य नव्हते, कारण त्याने नेहमी पश्चिमला पूर्वेपेक्षा श्रेष्ठ मानले होते. अशाप्रकारे विवेकानंद आणि मॅक्समुलर यांचे मिलन प्रत्यक्षात पूर्व आणि पश्चिम दरम्यान एक पूल बनले.

Recalling Swami Vivekananda’s iconic 1893 speech at Chicago, which beautifully demonstrated the salience of Indian culture. The spirit of his speech has the potential to create a more just, prosperous and inclusive planet. https://t.co/1iz7OgAWm3

— Narendra Modi (@narendramodi) September 11, 2021

भारतातील विद्वान वर्ग चकित झाले. पश्चिमेकडील वैदिक ज्ञानाची ही ‘दिग्विजय यात्रा’ होती. संपूर्ण युरोपमध्ये वैदिक ज्ञानाच्या नवनिर्मितीचा हा कळस होता. मॅक्स मुलर वैदिक ज्ञानाचे उपासक आणि अनन्य भारताचे प्रेमी होते. भारताबाहेर जन्मलेले, ते एक महान ॠषी होते ज्यांनी भारतमातेची मोठी सेवा केली. त्यांच्या बुद्धीने प्रभावित होऊन राष्ट्रीय कवी रामधारी सिंह दिनकर यांनी बरोबर म्हटले होते की महर्षी सायण यांचा आत्मा जर्मनीमध्ये मॅक्स मुलरच्या रूपात अवतारित झाला होता. कारण ते समकालीन युगातील वेदांचे सर्वात मोठे भाष्यकार आहेत. मॅक्स मुलरचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी तुलनात्मक भाषाशास्त्राची परंपरा आणि धर्मांचा तुलनात्मक अभ्यास सुरू केला. भारत आणि भारतीय संस्कृतीबद्दलच्या त्यांच्या स्नेहाची अभिव्यक्ती या शब्दांत समजू शकते, ‘भारत आधुनिक जगाचा आध्यात्मिक पूर्वज आहे आणि ज्या देशाने राम आणि कृष्णाला जन्म दिला त्या देशाला गुलाम बनवणे हे मोठे पाप आहे.’ मॅक्स मुलरने अनेक प्रकारे भारताचा गौरव केला. त्यांनी भारतीय साहित्य, तत्त्वज्ञान, शास्त्रावरील पुस्तके ५० हून अधिक खंडांमध्ये प्रकाशित केली. ‘इंडिया: व्हॉट इट कॅन टीच अस’ या पुस्तकात त्यांनी भारतवर्षाकडून जग काय शिकू शकते हे स्पष्ट केले आहे.

मॅक्स मुलर यांनीच हे सिद्ध केले की संस्कृत ही जगातील सर्वात जुनी भाषा आहे आणि ग्रीक किंवा यहूदी नाही तर हिंदू जगातील सर्वात प्राचीन वंश आहेत. मॅक्स मुलरने पाणिनीला जगातील महान व्याकरणकार घोषित केले. त्यांच्या मते, देववाणी संस्कृत ही जगातील सर्वात जुनी भाषा आहे, जी त्याच्या समृद्ध शब्दसंग्रह आणि सर्वात वैज्ञानिक व्याकरणाने सुशोभित केलेली आहे, ज्यामध्ये प्राचीन हिंदू ग्रंथ तयार केले गेले होते. संस्कृत ही गणित, विज्ञान, खगोलशास्त्र आणि औषध यासारख्या महत्त्वाच्या विषयांची भाषा आहे. सर विल्यम जोन्स सारखे विद्वान देखील या म्हणीशी सहमत आहेत, ‘संस्कृत ही जगातील सर्वात परिपूर्ण भाषा आहे. ग्रीक पेक्षा अधिक परिपूर्ण आणि लॅटिन पेक्षा श्रीमंत.

भारताबद्दल आणि त्याच्या संस्कृतीबद्दल हे आकर्षण होते की त्याने मॅक्स मुलर सारख्या अनेक विद्वानांना प्रभावित केले. ही साखळी खूप लांब आहे, त्यातील बरेच जण असे मानतात की आपण भारतातूनच गणित आणि विज्ञान शिकलो आहोत. ख्रिश्चन धर्मात महात्मा बुद्धांच्या माध्यमातून भारतीय विचार व्यक्त झाले. त्याचप्रमाणे गाव स्वराज, स्थानिक स्वराज्य संस्था, लोककल्याण आणि लोकशाही इत्यादी संकल्पना गंगोत्री भारतवर्षाच्या आहेत. अशा प्रकारे भारतमाता अनेक प्रकारे संपूर्ण जगाची आई आहे. स्वामी विवेकानंदांचे हे सार आजही तितकेच खरे वाटते की बाकीचे जग हे भारताचे सर्वात मोठे ॠणी आहे.

आज ११ सप्टेंबर ही एक महत्वाची तारीख आहे. १८८३ याच दिवशी महान तत्त्वज्ञ स्वामी विवेकानंदांनी शिकागोमध्ये ऐतिहासिक भाषण केले, ज्यावर आजही भारतीयांना अभिमान आहे.