द फोकस एक्सप्लेनर : भारतरत्न देण्याची काय आहे प्रक्रिया? पुरस्काराचे काय आहे स्वरूप? वाचा सविस्तर

By, Pravin Wankhade - February 4, 2024 12:00:11

0

23 जानेवारी रोजी बिहारचे माजी मुख्यमंत्री कर्पूरी ठाकूर यांना भारतरत्न देण्याची घोषणा करण्यात आली होती. आता 11 दिवसांनंतर केंद्र सरकारने भारतीय जनता पक्षाचे ज्येष्ठ नेते लालकृष्ण अडवाणी यांना भारतरत्न देऊन सन्मानित करण्याची घोषणा केली आहे.The Focus Explainer: What is the Bharat Ratna award process? What is the nature of the award? Read in detail

घोषणा करताना पंतप्रधान मोदी म्हणाले की, लालकृष्ण अडवाणी हे आपल्या काळातील सर्वात प्रतिष्ठित राजकारण्यांपैकी एक आहेत. भारताच्या विकासात त्यांनी अनन्यसाधारण योगदान दिले आहे. तळागाळात काम करण्याच्या सुरुवातीपासून ते उपपंतप्रधानपदाच्या कार्यकाळापर्यंत त्यांनी देशाची सेवा केली. ते गृहमंत्री आणि माहिती प्रसारण मंत्रीही होते. लोकसेवेतील त्यांची पारदर्शकता सदैव स्मरणात राहील.

‘भारतरत्न’ जाहीर झाल्यावर लालकृष्ण अडवाणींची अशी होती पहिली प्रतिक्रिया

देशाच्या सर्वोच्च सन्मानाचा प्रवास

भारतरत्न हा भारतातील सर्वोच्च नागरी पुरस्कार आहे. कोणत्याही जाती, धर्म, लिंग, व्यवसाय किंवा प्रदेशातील व्यक्तीला देशासाठी अमूल्य योगदान दिल्याबद्दल हा पुरस्कार दिला जाऊ शकतो. या सेवांमध्ये कला, साहित्य, विज्ञान, समाजसेवा आणि क्रीडा यांचा समावेश होतो.

भारतरत्न पुरस्कार 2 जानेवारी 1954 पासून सुरू झाला. पहिला सन्मान स्वतंत्र भारताचे पहिले गव्हर्नर जनरल चक्रवर्ती राजगोपालाचारी, दुसरा राष्ट्रपती डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन आणि तिसरा शास्त्रज्ञ चंद्रशेखर व्यंकट रमण यांना देण्यात आला.

आतापर्यंत किती व्यक्तींना हा सन्मान मिळाला आहे?

आतापर्यंत विविध क्षेत्रातील 50 व्यक्तींना भारतरत्नने सन्मानित करण्यात आले आहे. हा सन्मान भारतीयेतरांनाही देण्यात आला आहे. मात्र, आतापर्यंत बहुसंख्य लोक हे राजकारणीच होते. लाल बहादूर शास्त्री यांना मरणोत्तर हा पुरस्कार देण्यात आला.

राजकारणाव्यतिरिक्त इतर क्षेत्रात भारतरत्न मिळालेल्या व्यक्तिमत्त्वांपैकी काही जणांमध्ये – शास्त्रज्ञ चंद्रशेखर व्यंकटरमण, समाजसेविका मदर टेरेसा, अर्थतज्ज्ञ अमर्त्य सेन, गायिका लता मंगेशकर, उस्ताद बिस्मिल्ला खान, क्रिकेटर सचिन तेंडुलकर, संगीतकार भूपेन हजारिका यांचा समावेश आहे.

भारतरत्न देण्याची प्रक्रिया काय आहे?

भारतरत्न पुरस्कार कोणत्याही औपचारिक नामांकन प्रक्रियेच्या अधीन नाही. देशाचे पंतप्रधान कोणत्याही व्यक्तीला या पुरस्कारासाठी नामांकित करू शकतात. याशिवाय कॅबिनेट सदस्य, राज्यपाल आणि मुख्यमंत्रीही पंतप्रधानांना शिफारसी पाठवू शकतात. या शिफारशींवर पंतप्रधान कार्यालयात चर्चा केली जाते आणि त्यानंतर अंतिम मंजुरीसाठी राष्ट्रपतींकडे पाठवले जाते.

राष्ट्रपतींच्या मंजुरीनंतरच एखाद्या व्यक्तीला भारतरत्न दिला जातो. दरवर्षी जास्तीत जास्त तीन व्यक्तींनाच भारतरत्न दिले जाऊ शकते. मात्र, भारतरत्न पुरस्कार दरवर्षीच द्यावा लागेल, असे नाही. हे एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनकाळात आणि मृत्यूनंतर दोन्ही दिले जाते.

भारतरत्न मिळालेल्या लोकांना काय मिळते?

भारतरत्न मिळालेल्या व्यक्तीला पदक आणि अधिकृत प्रमाणपत्र दिले जाते. हे पदक पिंपळाच्या पानांसारखे दिसते, जे शुद्ध तांब्यापासून बनलेले आहे. ते 5.8 सेमी लांब, 4.7 सेमी रुंद आणि 3.1 मिमी जाड आहे. पानावर एक चमकणारा प्लॅटिनम सूर्य कोरलेला आहे. त्याचे काठदेखील प्लॅटिनमची बनलेले आहेत.

पदकाच्या तळाशी भारतरत्न हिंदीमध्ये चांदीमध्ये लिहिलेले आहे. तर मागील बाजूस राष्ट्रीय चिन्ह अशोक स्तंभ बनवलेले आहे आणि खाली हिंदीत ‘सत्यमेव जयते’ लिहिलेले आहे. प्रमाणपत्रावर सन्मानित व्यक्तीचे नाव, सन्मानित करण्याचे वर्ष आणि राष्ट्रपतींची स्वाक्षरी असते.

भारतरत्न हा आर्थिक पुरस्कार नाही. याचा अर्थ असा की या सन्मानासह कोणतीही रक्कम दिली जात नाही. तथापि, काही राज्य सरकारे आदरणीय व्यक्तींना आर्थिक मदत देण्यासाठी स्वतःच्या इच्छेने पुढाकार घेतात.

भारतरत्न प्राप्तकर्ता हा देशासाठी व्हीआयपी असतो

भारतरत्न प्राप्तकर्ता हा एक प्रकारे देशासाठी व्हीआयपी आहे. त्याला सरकारी खात्याकडून अनेक प्रकारच्या सुविधा मिळतात. जसे की, रेल्वेने मोफत प्रवास, राज्यात राज्य अतिथीचा दर्जा, महत्त्वाच्या सरकारी कार्यक्रमांचे निमंत्रण, वॉरंट ऑफ प्रेसिडेंसीमध्ये स्थान.

राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती, पंतप्रधान, उपपंतप्रधान, राज्यपाल, माजी राष्ट्रपती, सरन्यायाधीश, लोकसभेचे अध्यक्ष, कॅबिनेट मंत्री, मुख्यमंत्री, माजी पंतप्रधान आणि संसदेच्या दोन्ही सभागृहांत विरोधी पक्षनेते यांच्यानंतर त्यांना प्रोटोकॉलमध्ये स्थान दिले जाते.

घटनेच्या कलम 18(1) नुसार भारतरत्न मिळालेली व्यक्ती या पुरस्काराचे नाव त्याच्या नावाच्या पुढे किंवा मागे लिहू शकत नाही. तथापि, जर त्याला ते आवश्यक वाटत असेल, तर त्याला हा पुरस्कार मिळाला आहे हे दर्शविण्यासाठी, असे लिहिता येईल: – ‘राष्ट्रपतींनी भारतरत्न दिलेला’ किंवा ‘भारतरत्न प्राप्तकर्ता’.

मोदी सरकारने भारतरत्न कोणाला दिला?

2014 मध्ये सत्तेत आल्यापासून मोदी सरकारने वेळोवेळी देशातील अनेक व्यक्तिमत्त्वांना भारतरत्न देऊन सन्मानित केले आहे. 2015 मध्ये मोदी सरकारने अटलबिहारी वाजपेयी आणि पंडित मदन मोहन मालवीय यांना पहिल्यांदा भारतरत्न दिला. मदन मोहन मालवीय हे शिक्षक आणि स्वातंत्र्यसैनिक होते. बनारस हिंदू विद्यापीठाचे ते संस्थापक होते. ते तीन वेळा काँग्रेस पक्षाचे राष्ट्रीय अध्यक्ष होते.

दिवंगत पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांनी 1942 मध्ये आपल्या राजकीय कारकिर्दीला सुरुवात केली. भारत छोडो आंदोलनादरम्यान त्यांना अटकही झाली होती. 1951 मध्ये भारतीय जनसंघात प्रवेश केला. 1968 मध्ये भारतीय जनसंघाचे अध्यक्ष बनले.

यानंतर ते तीन वेळा देशाचे पंतप्रधान झाले. ते 9 वेळा लोकसभेचे आणि दोन वेळा राज्यसभेचे खासदार होते.

यानंतर 2019 मध्ये मोदी सरकारने देशातील तीन व्यक्तिमत्त्वांना भारतरत्न देण्याची घोषणा केली, ज्यामध्ये नानाजी देशमुख आणि भूपेन हजारिका यांना मरणोत्तर देण्यात आले. नानाजी हे भारतीय जनसंघाचे नेते होते.

ग्रामीण स्वावलंबन, शिक्षण, आरोग्य या क्षेत्रात त्यांनी चांगले काम केले होते. भूपेन हजारिका हे प्रसिद्ध कवी, गायक, गीतकार आणि संगीतकार होते. हिंदी चित्रपटातून त्यांनी लोकसंगीताची ओळख करून दिली. याशिवाय 13वे राष्ट्रपती प्रणव मुखर्जी यांनाही हा सर्वोच्च सन्मान देण्यात आला आहे.

ज्यांना भारतरत्न मिळतो त्यांना कोणतेही विशेष नियम पाळण्याची गरज नाही. हा पुरस्कार कोणत्याही जाती, धर्म, व्यवसाय, दर्जा किंवा लिंगाच्या व्यक्तीला दिला जाऊ शकतो, ज्याने कोणत्याही क्षेत्रात देशासाठी काम केले आहे.