द फोकस एक्सप्लेनर : अल नीनो आणि ला नीना म्हणजे काय?, भारतात भयंकर उष्णता आणि मान्सूनवर कसा होतो परिणाम? वाचा सविस्तर

By, Pravin Pawar - March 13, 2023 12:00:32

0

भारतीय हवामान खात्याच्या मते 2023चा फेब्रुवारी महिना हा 122 वर्षांतील सर्वात उष्ण महिना ठरला. त्याचबरोबर एप्रिल-मे महिन्यात कडक ऊन पडणार आहे. या विक्रमी उष्म्यामुळे लोकांच्या आरोग्यावरच परिणाम होणार नाही, तर देशाच्या अनेक भागांत दुष्काळी परिस्थितीही निर्माण होऊ शकते. नुकतेच, इन्स्टिट्यूट ऑफ क्लायमेट चेंज स्टडीजचे संचालक डी. एस. पै यांनी येत्या उन्हाळ्याबद्दल इशारा देताना सांगितले की, “अल निनो हवामानाच्या घटनेमुळे, यावर्षी मान्सूनचा पाऊस खूपच कमी होण्याची शक्यता आहे.”The Focus Explainer What is El Nino and La Nina? How does it affect India’s extreme heat and monsoons? Read in detail

हवामानाशी संबंधित बातम्यांमध्ये आपण अनेकदा अल निनो आणि ला निनाचा उल्लेख आपण ऐकत असतो. यामुळे आजच्या द फोकस एक्सप्लेनरमध्ये जाणून घेऊया की, हे अल निनो आणि ला निनो म्हणजे काय आहे? आणि यांचा आपल्या हवामानावर कसा परिणाम होतो?

द फोकस एक्सप्लेनर : काय आहे केंद्राची नवी नॅशनल रिटेल ट्रेड पॉलिसी, किरकोळ दुकानदारांना कसा होणार फायदा? वाचा सविस्तर

अमेरिकन भूविज्ञान संस्थेच्या मते, या दोन्ही संज्ञा प्रशांत महासागराच्या समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या तापमानातील बदलांना सूचित करतात, ज्यामुळे संपूर्ण जगाच्या हवामानावर परिणाम होतो. एकीकडे अल निनोमुळे तापमान उष्ण होते, तर दुसरीकडे ला निनामुळे तापमान थंड होते.

अल निनो काय?

पॅसिफिक महासागरातील पेरूजवळील समुद्रकिनाऱ्याच्या तापमानवाढीच्या घटनेला अल-निनो म्हणतात. सोप्या भाषेत समजून घेतल्यास, समुद्राचे तापमान आणि वातावरणातील बदल, त्या समुद्रातील घटनेला अल निनो असे नाव देण्यात आले आहे. या बदलामुळे समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान सामान्यपेक्षा 4-5 अंश जास्त होते.

अल निनोचा हवामानावर काय परिणाम?

अल निनोमुळे, प्रशांत महासागरातील समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान सामान्यपेक्षा जास्त होते म्हणजेच ते अधिक गरम होते. या उष्णतेमुळे समुद्रात वाहणाऱ्या वाऱ्यांच्या मार्गात आणि वेगात बदल होतात. या बदलामुळे हवामान चक्रावर वाईट परिणाम होतो.

अल निनोचा प्रभाव जगभर जाणवत आहे. त्यामुळे पाऊस, थंडी, उष्णता यात फरक दिसून येतो. आता बदललेल्या हवामानामुळे अनेक ठिकाणी दुष्काळ, तर अनेक ठिकाणी पूरस्थिती दिसते.

ज्या वर्षी अल निनोची सक्रियता वाढते, तेव्हा त्याचा परिणाम नैऋत्य मान्सूनवर होतो. त्यामुळे पृथ्वीच्या काही भागात मुसळधार पाऊस, तर काही भागात दुष्काळाची भीषण परिस्थिती निर्माण होते.

तथापि, काहीवेळा त्याचे सकारात्मक परिणाम होऊ शकतात, उदाहरणार्थ, अल निनोमुळे अटलांटिक महासागरात चक्रीवादळांच्या घटनांमध्ये घटही होते.

ला निना म्हणजे काय?

ला निना म्हणजे स्पॅनिशमध्ये ‘लहान मुलगी’. याला कधीकधी एल व्हिएजो, अँटी-अल निनो किंवा “कोल्ड इव्हेंट” असेही म्हटले जाते. विषुववृत्तीय प्रशांत महासागर प्रदेशाच्या पृष्ठभागावर हवेच्या कमी दाबामुळे ही परिस्थिती उद्भवते. ला निनोच्या निर्मितीसाठी अनेक भिन्न कारणे मानली जातात, परंतु सर्वात प्रसिद्ध कारण म्हणजे जेव्हा व्यापारी वारे, पूर्वेकडून वाहणारी हवा खूप वेगाने वाहते, तेव्हा समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान कमी होऊ लागते. या घटत्या तापमानाला ला निना म्हणतात. या स्थितीचा संपूर्ण जगाच्या तापमानावर परिणाम होतो आणि त्यामुळे त्या वर्षातील तापमान सरासरीपेक्षा जास्त थंड होते.

हवामानावर ला निनाचा प्रभाव

त्याचा परिणाम जगभरात येणाऱ्या चक्रीवादळांवर होत आहे. ते आपल्या वेगासह उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळांची दिशा बदलू शकते. त्यामुळे दक्षिण-पूर्व आशिया आणि उत्तर ऑस्ट्रेलियामध्ये खूप दमट परिस्थिती निर्माण होते. ला निनोमुळे इंडोनेशिया आणि आसपासच्या परिसरात मुसळधार पाऊस पडू शकतो. इक्वेडोर आणि पेरूमध्ये दुष्काळ पडू शकतो. ऑस्ट्रेलियातील पुराचे कारण ला निना आहे. आणि यामुळे उत्तर-पश्चिमेला हवामान थंड आणि आग्नेय भागात उष्ण राहते.

ला निनामुळे उत्तर युरोपमध्ये, विशेषतः ब्रिटनमध्ये कमी हिवाळा आणि दक्षिण/पश्चिम युरोपमध्ये जास्त हिवाळा येतो, ज्यामुळे भूमध्य प्रदेशात बर्फवृष्टी होते.

अल निनो आणि ला निनाचा भारतावर काय परिणाम?

या वर्षी म्हणजेच 2023 मध्ये अल निनोच्या प्रभावाचा इशारा हवामानशास्त्रज्ञ देत आहेत, ही भारतासाठी अजिबात चांगली बातमी नाही. कारण एकीकडे जिथे भारतातील बहुतांश लोकसंख्या आपले जीवन जगण्यासाठी शेतीवर अवलंबून आहे. दुसरीकडे, अल निनोचा प्रभाव राहिल्यास यंदा लोकांना विक्रमी उष्णतेचा सामना करावा लागू शकतो.

भारतात अल निनोमुळे दुष्काळी परिस्थिती निर्माण झाली आहे. अनेक राज्यांमध्ये लोकांना कडक उन्हाचा सामना करावा लागत आहे. दुष्काळामुळे या भागात पाणीपुरवठ्याचे संकट निर्माण झाले आहे, कारण उष्णतेमुळे जलसाठे कोरडे पडत असून नद्यांमध्ये पाण्याची कमतरता आहे. सिंचनाच्या पाण्यावर अवलंबून असलेल्या शेतीलाही संकटाचा सामना करावा लागत आहे. दुसरीकडे, ला निनामुळे भारतात कडाक्याची थंडी आहे आणि पाऊसही चांगला आहे.

अति उष्णतेचा भारतावर काय परिणाम?

उष्णतेचा सर्वाधिक परिणाम गहू आणि रब्बी पिकांवर होणार आहे. गहू उत्पादनात भारताचा जगात दुसरा क्रमांक लागतो. अशा स्थितीत 2022 मध्ये मार्चमध्ये तीव्र उष्णतेमुळे गव्हाच्या उत्पादनात 23 दशलक्ष टन घट झाली होती.

सन 2021 मध्ये, भारताने 129 दशलक्ष टन गव्हाचे उत्पादन केले, जे 2022 मध्ये घटून 106 दशलक्ष टन झाले. राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाचे सल्लागार अनुप श्रीवास्तव यांच्या म्हणण्यानुसार, या वर्षी म्हणजेच 2023 मध्ये गव्हासह अनेक रब्बी पिकांमध्ये आधीच समस्या दिसत होत्या, तापमानामुळे आणखी नुकसान होण्याची शक्यता आहे.

या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी, भारत सरकारने गहू आणि रब्बी पिकांचे निरीक्षण करण्यासाठी एक पॅनेल तयार केले आहे. अहवालांवर विश्वास ठेवला तर, भारताचे कृषी आयुक्त पॅनेलचे प्रमुख असतील आणि देशातील प्रमुख गहू उत्पादक राज्यांतील अधिकारी आणि सरकारी शास्त्रज्ञही त्यात सहभागी होतील. या महिन्याच्या सुरुवातीला भारत सरकारने एक निवेदन जारी केले होते की गव्हाचे उत्पादन 4.1% वाढू शकते.