द फोकस एक्सप्लेनर : भारत-पाक संघर्षात निर्णायक ठरली आकाशतीर संरक्षण प्रणाली; कसा आहे स्वदेशी आयर्न डोम!

By, Pravin Wankhade - May 15, 2025 05:00:34

0

Narendra Modi पंतप्रधान मोदी काल (१३ मे) पंजाबमधील आदमपूर एअरबेसवर होते. येथे ते म्हणाले, ‘ऑपरेशन सिंदूर नंतर, पाकिस्तानने ड्रोन, यूएव्ही, लष्करी विमाने आणि क्षेपणास्त्रांनी आमच्या लष्करी तळांना आणि नागरिकांना लक्ष्य केले, परंतु आमच्या हवाई संरक्षण प्रणालीसमोर ते सर्व अपयशी ठरले.’Narendra Modi

मोदी ज्या हवाई संरक्षण यंत्रणेची प्रशंसा करत होते त्याबद्दल जाणून घेण्याची सर्वसामान्यांची इच्छा आहे. या पार्श्वभूमीवर आजच्या द फोकस एक्सप्लेनरमध्ये जाणून घेऊया, स्वदेशी आयर्न डोमबद्दल….

फडणवीस केंद्राची 50 टक्के भागीदारी मिळाल्यास मोठ्या प्रमाणावर मेट्रो विस्तार शक्य

भारताची स्वतःची आकाश तीर कमांड अँड कंट्रोल सिस्टीम आहे. त्याच्या मदतीने पाकिस्तानकडून येणारे शेकडो ड्रोन, क्षेपणास्त्रे आणि रॉकेट हवेत पाडण्यात आले. पत्रकार परिषदेत या संरक्षण यंत्रणेवरही चर्चा झाली. आकाश तीरच्या या पराक्रमाची जगभरात चर्चा होत आहे आणि त्याला भारताचा आयर्न डोम म्हटले जात आहे.

काय आहे आकाश तीर प्रणाली?

आकाश तीर ही एक स्वदेशी कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर चालणारी हवाई संरक्षण प्रणाली आहे जी संरक्षण संशोधन आणि विकास संघटना (DRDO), भारतीय अंतराळ संशोधन संघटना (ISRO) आणि भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड (BEL) यांनी भारतीय सैन्यासाठी संयुक्तपणे डिझाइन आणि विकसित केली आहे. त्याचे काम कमी-स्तरीय हवाई क्षेत्राचे निरीक्षण करणे आणि जमिनीवर तैनात केलेल्या हवाई संरक्षण शस्त्र प्रणालींवर नियंत्रण ठेवणे आहे. आकाश तीर रडार, सेन्सर्स आणि कम्युनिकेशन सिस्टीम एकत्रित करून एकच नेटवर्क तयार करते जे रिअल टाइममध्ये हवाई धोके शोधण्यास, ट्रॅक करण्यास आणि निष्क्रिय करण्यास सक्षम आहे.

ही प्रणाली कसे काम करते?

रिअल-टाइम धोक्याचे मूल्यांकन: आकाश तीर प्रणाली रडार स्टेशन, क्षेपणास्त्र युनिट आणि एअर सेन्सर्स सारख्या अनेक स्रोतांकडून रिअल टाइम डेटा घेते आणि त्यांना एकाच लाईव्ह एअर सिच्युएशन पिक्चरमध्ये रूपांतरित करते. काही सेकंदातच संरक्षण युनिटला शत्रूकडून येणाऱ्या धोक्याची स्पष्ट कल्पना येते. मग शस्त्र प्रणाली ते हवेतच पाडते.

इंटर-ऑपरेबिलिटी: इंटरऑपरेबिलिटी म्हणजे एकाच वेळी वेगवेगळ्या मशीन्ससोबत काम करणे. आकाश तीर, त्याच वेळी, जमिनीवरून हवेत मारा करणारी क्षेपणास्त्रे, स्पायडर सिस्टीम आणि रोहिणी आणि अरुध्रा सारख्या स्वदेशी रडार नेटवर्कशी अखंडपणे जोडले जाते. हे सर्व युनिट एकत्रितपणे डेटा गोळा करतात आणि क्षेपणास्त्र प्रणाली किंवा इंटरसेप्ट युनिटला लक्ष्य माहिती प्रदान करतात.

आकाशतीरची वैशिष्ट्ये

कमांड सिस्टीममधील एआयच्या मदतीने, आकाश तीर भविष्यातील धोक्याचे विश्लेषण करते, शत्रूच्या लक्ष्याचा मार्ग तयार करते आणि त्यानुसार आपोआप शस्त्र निवडते. एकाच वेळी दोन आघाड्यांवर युद्ध झाल्यास, आकाश तीर वेगवेगळ्या भागात तैनात असलेल्या हवाई संरक्षण प्रतिसाद पथकांमध्ये समन्वय साधण्यास सक्षम आहे. हे नेत्रा आणि फाल्कन सारख्या हवाई चेतावणी प्रणालींसह जमिनीवर आधारित क्षेपणास्त्र युनिट्सचे एकत्रितीकरण करते.

आकाश तीर ज्या वेगाने धमक्या ओळखू शकतो, त्यावर प्रक्रिया करू शकतो आणि त्यांना प्रतिसाद देऊ शकतो तो भारताच्या “किल चेन” साठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. त्याच्या ऑटोमेशनमुळे प्रक्रिया वेळ बराच कमी होतो. हे हवाई क्षेत्रात वर्चस्व आणि स्तरित संरक्षण प्रदान करते.

आकाश तीर आणि आयर्न डोममध्ये फरक

हवाई संरक्षणात आकाश तीर आणि आयर्न डोम वेगवेगळी भूमिका बजावतात. ज्यांचे कार्य, मूळ आणि कार्यात्मक केंद्र वेगवेगळे आहेत. कारण दोघांचेही काम लक्ष्याचा मागोवा घेणे आणि त्यानुसार प्रतिक्रिया देणे आहे. तर जलद प्रतिसादाच्या बाबतीत दोन्ही सारखेच वाटतात…

आकाश तीरचे लक्ष केंद्रित क्षेत्र

एक नियंत्रण आणि अहवाल प्रणाली. यामध्ये कोणतीही थेट शस्त्र प्रणाली गुंतलेली नाही. ते क्षेपणास्त्रे किंवा तोफा यासारख्या हवाई संरक्षण मालमत्तेचे व्यवस्थापन आणि नियंत्रण करते. पण ते थेट लक्ष्यावर हल्ला करत नाही.

आयर्न डोमचे फोकस क्षेत्र

ही एक गतिज इंटरसेप्शन सिस्टम आहे. जे हवाई धोक्यांपासून नागरी आणि लष्करी क्षेत्रांचे संरक्षण करण्यासाठी थेट शस्त्र प्रणाली वापरते. ही कमांड सिस्टीम नाही तर अटॅक सिस्टीम आहे.

दुसरीकडे, आकाश तीर हे आकाश क्षेपणास्त्र प्रणालीपेक्षा वेगळे आहे. आकाश क्षेपणास्त्र प्रणाली ही मध्यम पल्ल्याची जमिनीवरून हवेत मारा करणारी क्षेपणास्त्र प्रणाली आहे जी डीआरडीओने विकसित केली आहे आणि बीईएल आणि बीडीएलने निर्मित केली आहे. ते हवाई धोक्यांना निष्प्रभ करण्यासाठी क्षेपणास्त्रे सोडते. आकाशतीर ही एक कमांड अँड कंट्रोल सिस्टीम आहे, जी या शस्त्रांचे नियंत्रण आणि समन्वय करते.