द फोकस एक्सप्लेनर : 2000 रुपयांच्या नोटा का होणार बंद? नोटबंदीच्या साडेसहा वर्षांनी RBI ने का घेतला हा निर्णय? वाचा सविस्तर

By, Pravin Pawar - May 20, 2023 12:00:23

0

रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने 2000 रुपयांची नोट मागे घेण्याचा निर्णय घेतला आहे. स्वच्छ नोट धोरणाअंतर्गत हा मोठा निर्णय घेतल्याचे बँकेने सांगितले आहे. मात्र, या नोटा काही काळासाठी वैध राहतील. या नोटा 30 सप्टेंबरपर्यंत बँकांमध्ये जमा करता येतील, असेही आरबीआयने सांगितले. त्याची प्रक्रिया 23 मेपासून सुरू होणार आहे.The Focus Explainer Why will 2000 rupee notes be discontinued? Why did RBI take this decision six and a half years after demonetisation? Read in detail

आजच्या द फोकस एक्सप्लेनरमध्ये जाणून घ्या, 2016 मध्ये नोटाबंदीनंतर जवळपास साडेसहा वर्षांनी हा निर्णय का घेतला?

द फोकस एक्सप्लेनर : कसा होतो हिंडेनबर्गचा रिपोर्ट, अमाप कमाई करणारे कोण आहेत नॅथन अँडरसन? वाचा सविस्तर

समजून घ्या, 2000 च्या नोटा छापण्याचा उद्देश काय होता?

RBI ने नोव्हेंबर 2016 मध्ये दोन हजार रुपयांच्या नोटा जारी केल्या होत्या. हे RBI कायदा 1934 च्या कलम 24(1) अंतर्गत जारी करण्यात आले होते. नोटाबंदीच्या काळात काढण्यात आलेल्या 500 आणि 1000 रुपयांच्या नोटांचा बाजार आणि अर्थव्यवस्थेवर होणारा परिणाम कमी व्हावा म्हणून हा निर्णय घेण्यात आला.

नोटांची मर्यादा गाठली

आरबीआयच्या म्हणण्यानुसार, 2,000 रुपयांच्या सुमारे 89% नोटा मार्च 2017 पूर्वी जारी करण्यात आल्या होत्या. या नोटांनी त्यांचे चार-पाच वर्षांचे शेल्फ लाइफ ओलांडले आहे किंवा ओलांडणार आहेत.

सध्या चलनात असलेल्या नोटांची संख्या खूपच कमी

31 मार्च 2018 पर्यंत 6.73 लाख कोटी रुपयांच्या नोटा चलनात होत्या. म्हणजेच एकूण नोटांमध्ये त्यांचा वाटा 37.3% होता. 31 मार्च 2023 पर्यंत हा आकडा 3.62 लाख कोटी रुपयांवर आला आहे. म्हणजेच चलनात असलेल्या एकूण नोटांमध्ये 2000 रुपयांच्या फक्त 10.8% नोटा शिल्लक आहेत.

उद्देशही पूर्ण झाला, 2018 पासून छपाईही थांबली

नोटाबंदीनंतर दोन हजार रुपयांच्या नोटा चलनात आल्या. बँकांमध्ये इतर मूल्यांच्या नोटा पुरेशा प्रमाणात उपलब्ध झाल्या, तेव्हा दोन हजार रुपयांच्या नोटा चलनात आणण्याचा उद्देशही पूर्ण झाला. त्यामुळे 2018 मध्ये दोन हजार रुपयांच्या नोटांची छपाईही बंद करण्यात आली होती.

व्यवहारात फारच कमी वापर

आरबीआयच्या म्हणण्यानुसार, 2,000 रुपयांच्या नोटांचा व्यवहारात फारसा वापर केला जात नाही. याव्यतिरिक्त, इतर मूल्यांच्या नोटादेखील सामान्य लोकांसाठी पुरेशा चलनात अस्तित्वात आहेत. त्यामुळे आरबीआयच्या स्वच्छ नोट धोरणांतर्गत 2000 रुपयांच्या नोटा चलनातून बाद करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे.

सहज करता येईल एक्स्चेंज

आरबीआयने म्हटले आहे की, 2000 रुपयांच्या नोटा 30 सप्टेंबरपर्यंत चलनात राहतील. म्हणजेच ज्यांच्याकडे सध्या 2000 रुपयांच्या नोटा आहेत, त्यांना त्या बँकेतून बदलून घ्याव्या लागतील. त्यासाठी 23 मे ते 30 सप्टेंबरपर्यंतचा कालावधी निश्चित करण्यात आला आहे. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने बँकांना 2000 रुपयांच्या नोटा तत्काळ देणे बंद करण्याचा सल्ला दिला आहे. म्हणजेच बँका आता ग्राहकांना 2000 च्या नव्या नोटा देणार नाहीत.

नोटा बदलण्यासाठी बँक खाते असणे गरजेचे आहे का?

आता प्रश्न असा आहे की ज्या बँकेत एखाद्याचे खाते आहे त्याच बँकेतून कोणताही ग्राहक 2000 रुपयांची नोट बदलू शकतो का? रिझर्व्ह बँकेने स्पष्टपणे म्हटले आहे की, देशातील कोणत्याही बँकेच्या कोणत्याही शाखेतून कोणतीही व्यक्ती एकावेळी 20,000 रुपयांच्या मर्यादेपर्यंत 2,000 रुपयांच्या नोटा बदलू शकते. म्हणजेच बँकेत खाते असणे आवश्यक नाही. नोटा बदलण्याची सुविधा मोफत असेल असेही रिझर्व्ह बँकेने म्हटले आहे.

नोट विनिमय मर्यादा

20 हजार रुपयांपेक्षा जास्त 2000 रुपयांच्या नोटा एकावेळी बदलल्या जाणार नाहीत. भारतीय रिझर्व्ह बँकेने ‘क्लीन नोट पॉलिसी’ अंतर्गत 2000 रुपयांची नोट बंद करण्याचा निर्णय घेतला आहे. या धोरणांतर्गत RBI हळूहळू बाजारातून 2000 च्या नोटा काढून घेईल. सरकारी आकडेवारीनुसार, सध्या 3.62 लाख कोटी रुपयांच्या 2000 रुपयांच्या नोटा चलनात आहेत. पण व्यवहार खूपच कमी होत आहेत.

आरबीआयच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, बँकांकडे 2000 च्या नोटा बदलण्यासाठी स्वतंत्र विशेष विंडो असतील, जिथे तुम्ही 2000 च्या नोटा सहज बदलू शकाल. अंतिम मुदत संपल्यानंतर ते RBI द्वारे बदलले जाऊ शकतात. 30 सप्टेंबरनंतर 2000 रुपयांच्या नोटा बँकांमध्ये बदलता/जमा करता येणार नाहीत.